درباره فرهنگستان
ادوار فعالیت فرهنگستان علوم اسلامی
با اعلام انقلاب فرهنگی در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۹ و تعطیلی دانشگاهها تکاپویی جدی در فضای حوزه‌های علمیه و اساتید و دانشجویان انقلابی دانشگاهها آغاز و دیدگاه‌های مختلفی در زمینه نحوه پیگیری این مسئله مطرح شد. این موضوع همچنین مبدأ شکل‌گیری جریان‌های فکری فرهنگی مختلف و نیز تأسیس نهادهایی چون ستاد انقلاب فرهنگی ـ شورای عالی انقلاب فرهنگی ـ و مراکزی آموزشی و پژوهشی همچون دانشگاه امام صادق(ع)، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه و… شد.
در چنین فضایی بود که مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سید منیرالدین حسینی شیرازی(ره) با توجه به دغدغه‌های قدیمی‌ای که ازدوران مبارزات قبل انقلاب نسبت به خطر انحراف و وابستگی علمی و فرهنگی انقلاب، به جریان‌های مختلف غیراسلامی داشت و سپس با حضور در مجلس خبرگان قانون اساسی «خلأ تئوریک نظام» را در «اداره جامعه براساس اسلام» دریافته بود، مسیری ویژه و بلندمدت را برای پیگیری مسئله انقلاب فرهنگی آغاز نمود و می‌فرمود:
«ما معتقد نیستیم که طرح‌های کوتاه مدت را باید به کلی کنار گذاشت، حتی می‌بایست وظیفه عده‌ای را در این عرصه تعریف کرد، ولی همزمان باید عده‌ای دیگر به کارهای عمیق‌تر بپردازند و از فعالیت در این عرصه غافل نشوند».
وی به کمک جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از تابستان ۱۳۵۹ سمینارها و مجامع علمی را برپا کرد که در نهایت به تأسیس رسمی «دفتر مجامع مقدماتی فرهنگستان علوم اسلامی» با پیام مرحوم علامه طباطبایی(ره) و حضور حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) منتهی شد که اکنون در بیش از چهار دهه تلاش مستمر و با وجود فقدان بیانگذار فقید آن بهمرور ثمرات آن در حال شکوفایی است.
در اساسنامه اولیه این مجموعه که به همت سه تن از علماء و فضلاء شناخته¬شده حوزه و اعضاء محترم جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، حضرت آیت‌الله حسین راستی کاشانی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی شرعی و حجت‌الاسلام والمسلمین سید منیرالدین حسینی(ره) تأسیس شد هدف از پایه‌گذاری آن چنین ذکر شده است: «منظور از تشکیل این دفتر، انجام فعالیت‌های فرهنگی اعم‌از تحقیقاتی، آموزشی و ارشادی جهت تبیین “کیفیت اداره اسلامی امور وشیوه جریان‌یافتن آن” می‌باشد».
ایشان فرهنگستان را به عنوان یک مرکز علمی برای تولید نرم افزار تمدن اسلامی تلقی می‌کرد؛ از این رو، در بندهایی از «اصول کلی تعین» که در سال ۱۳۶۱ به‌مثابه اساسنامه دفتر تنظیم شد، چنین نوشته است:
«دفتر مجامع، فرهنگ غنی «مذهب حقۀ جعفری اثنی عشری» را اساس متقن جریان «تبیین کیفیت پی‌ریزی» تمدن حقّه در «جمیع شئون حیات» می‌داند» (اصل اوّل). و «دفتر مجامع، «انسجام نظام» و «کیفیت اداره» را مبتنی بر ضرورت «جریان حقّۀ ولایت فقیه» در جمیع مراتب دانسته و تبعیت از «نظام جمهوری اسلامی ایران» را بر اساس «تنفیذ» رهبری الهی معظم «ولی فقیه» جزء لاینفکّ ضرورت فوق می‌داند» (اصل ششم)
به‌طورخلاصه ادوار فعالیت‌های فرهنگستان علوم اسلامی را از ابتدای تأسیس تاکنون می‌توان در عناوین ذیل خلاصه کرد:
- دورۀ تبیین ابعاد مسئلۀ انقلاب فرهنگی و نیازهای بنیادین آن (۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۲)؛
- دورۀ پایه‌گذاری فلسفۀ شدن اسلامی به‌عنوان بنیان تولید روش‌های تولید علم و اطلاعات اسلامی (۱۳۶۲ ـ ۱۳۷۰)؛
- دورۀ دستیابی به زیرساخت‌های مفهومی برای تولید روش‌های سه‌گانه: تکامل تفقه، تولید علوم دانشگاهی (معادلات کاربردی)، طراحی مدل‌ها و الگوهای پیشرفت و برنامه‌ریزی اجتماعی (سیاسی، فرهنگی، اقتصادی) (۱۳۷۰ ـ ۱۳۷۹ رحلت بنیانگذار فرهنگستان)؛
- دورۀ تثبیت و توسعه گفتمان تولید علم دینی و تمدن‌سازی اسلامی در کنار تدوین و تنظیم اسنادعلمی و پژوهش‌های استاد حسینی(ره) (اوایل دهۀ ۷۰ تا اواخر دهۀ ۸۰)؛
- دورۀ تأمین زیرساخت‌های انسانی و تدوینی در طرح تخصصی و تطبیقی مباحث (اواخر دهۀ ۸۰ تا سال ۱۳۹۹)
در دوره چهارم و پنجم که بیست و چند سال پس از رحلت مرحوم استاد علامه حسینی(ره) را شامل می‌شود، فعالیت‌های زیر انجام شده است:
الف) تدوین اسناد علمی استاد حسینی (ره) [مرحلۀ اول تدوین]
تدوین این اسناد علمی متنوع و ذی‌قیمت ـ که محصول ۲۰ سال تلاش مجدانه و مخلصانۀ آن متفکر اندیشمند است و حجم آن قریب به ۱۵۰ جلد کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای خواهد شد ـ با آنکه بلافاصله پس از رحلت ایشان آغاز شده، اما هنوز در نیمه راه قرار دارد. البته امکان استفاده از این منابع، در سامانه پژوهشی فرهنگستان علوم اسلامی برای محققان فراهم بوده و امکانات مختلف مرتبط با آن در حال توسعه و بهینه می‌باشد.
ب) تدوین و نشر دستاوردهای علمی [مرحله دوم تدوین]
تنوع، گستردگی و به‌هم‌پیوستگی پژوهش‌ها و دستاوردهای علمی مرحوم استاد حسینی(ره) و درعین‌حال مفاهیم عمیق و ادبیات خاص علمی ایشان، موجب شده تا تنظیم و نشر این دستاوردها، به‌گونه‌ای‌که هم بیانگر عمق و پیوستگی محتوایی موضوعات باشد و هم با ادبیاتی روان، قابل فهم و تا حدودی کاربردی بیان شود، کاری دشوار و زمان‌بر بوده، نیازمند طی مراحل تنظیم و فرآوری بانک اطلاعاتی و دائره‌المعارفی است؛ ضمن اینکه این امر نیز نیازمند محققانی توانمند، صبور و علاقمند به این سطح از کار علمی است.
به‌همین‌دلیل در سال‌های گذشته با تعداد محدود اساتید و محققان و سایر محدودیت‌های موجود، تنها موفق به جمع‌بندی محتوایی عمدۀ پژوهش‌ها در قالب جزوات و منشورات داخلی شده و در موارد بسیار محدود نیز با انجام پژوهش‌های تطبیقی، در قالب کتاب و مقالات علمی، برخی از این دستاوردها ارائه و منتشر شده است.[۱]
ج) تربیت محقق و استاد در موضوعات اصلی پژوهشی
باتوجه‌به خلأ جدی محقق طراز در انجام فعالیت‌های پژوهشی، به‌ویژه در سطح تحقیقات مبنایی، و درعین‌حال ضرورت پرهیز از سطحی‌نگری و به‌کارگیری طلاب و دانشجویان مبتدی در این پژوهش‌ها، مسئلۀ تربیت محققان طراز فرهنگستان علوم اسلامی، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و فعالیت‌های مجموعه در این سال‌ها بوده و متناسب با شرایط مجموعه، دستاوردهایی را نیز به همراه داشته است.
د) توسعۀ همکاری و ارتباط با نخبگان، فعالان و نهادهای علمی فرهنگی
یکی از مهم‌ترین و شاید پرحجم‌ترین فعالیت‌های مجموعۀ محدود همکاران فرهنگستان در طول سال‌ها، همکاری و ارتباط علمی ـ فرهنگی با نخبگان جوان و تشکل‌های فعال جبهۀ فکری‌ـ‌فرهنگی انقلاب اسلامی و برخی از نهادهای مسئول در عرصه علم و فرهنگ همچون: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (دفتر تبلیغات)، شورای فرهنگ عمومی کشور، دانشگاه عالی دفاع ملی و بسیاری از مراکز دیگر علمی، فرهنگی و مدیریتی کشور بوده که در قالب همکاری‌های پژوهشی، ارائه مشاوره و سخنرانی علمی انجام شده است.
مهم‌ترین موضوعاتی که در طول سال‌های اخیر محور این همکاری‌ها و ارتباطات علمی ـ فرهنگی بوده، عبارت‌اند از:
تحول علوم انسانی، الگوی پیشرفت و گفتمان تمدن نوین اسلامی، حکومت دینی و چالش‌ها و مسائل انقلاب اسلامی، توسعۀ تفقه و فقه حکومتی، الگوی سازمان‌دهی دستگاه‌های فرهنگی، بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور، پیوست فرهنگی، مهندسی فرهنگی، الگوی معماری و شهرسازی اسلامی، تحول حوزه و روحانیت.
- دوره حرکت به‌سمت فعالیت‌های تعاملی و هم‌افزا با فعالان علمی، فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی در جهت شکل‌دهی به شبکۀ علمی ـ جهادی تمدن نوین اسلامی از طریق تحول در ساختار مجموعه و ایجاد زیرساخت‌های روشی و سامانه‌های مورد نیاز، به‌تبع صدور بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی (۱۳۹۹ تا کنون).
در این دوره، متناسب با امکانات محدود مجموعه، در دو محور اصلی «مسائل فلسفی و روشی» و «مسائل کلان و راهبردی جامعه و نظام»، در تعامل با برخی عناصر و مجموعه‌های فعال و هم‌سو، دستاوردهای فکری و علمی قابل‌توجهی حاصل شده که در فصول آتی به به عناوین و سرفصل‌های مهم آن اشاره خواهد شد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
معرفی مرکز توسعه اطلاعات و همکاری‌های علمی
مرکز توسعه اطلاعات و همکاری های علمی مبتنی بر تئوری «بانک – شبکه» در اندیشه علامه حسینی الهاشمی(ره) و نقشه حرکت مصوب شورای راهبری فرهنگستان علوم اسلامی؛ متولی ارائه خدمات علمی و ایجاد تعامل هم افزا میان جبهه فکری و فعالان فرهنگی و اجتماعیِ انقلاب اسلامی است تا با دسترسی سریع، دقیق و تأثیرگذار به مقدورات مورد نیاز تحقیق در یک بستر ارتباطی نظام‌مند بتوانند در ذیل بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی به سمت تحقق تمدن اسلامی گام بردارند.
این مرکز تلاش می کند بر محور تعاملات ایثارمحور، جبهه مقاومت علمی در مقابل نظام استعماری و استکباری علمی شکل گیرد و در این درگیری به مرور تمایز فرهنگی میان تمدن نوین اسلامی با تمدن غرب تفصیل یابد.
موضوع فعالیت های مرکز توسعه اطلاعات و همکاری های علمی به قرار زیر است:
بهینه سازی جریان اطلاعات به نفع تمدن اسلامی
هم افزایی حوزویان، دانشگاهیان و مدیران در فرآیند تحقیق
تولید و بهینه‌سازی نرم افزارهای علمی – تحقیقاتی
هدایت و ارتقای مسائل تحقیقاتی به افق تمدن سازی و بیانیه گام دوم
معرفی مرکز تحقیقات بنیادین
مرکز تحقیقات بنیادین متولی تنظیم، تدوین، تطبیق، تکمیل و تبیین مباحث بنیادین استاد حسینی (ره) است که بر اساس نقشه حرکت ترسیم شده توسط شورای راهبری فرهنگستان علوم اسلامی عمل می کند. این مرکز متولی اصلی پاسخ به خلأها و نیازیهای علمی مرکز توسعه اطلاعات و همکاری‌های علمی برای کمک به تحقق بیانیه گام دوم می باشد.
سرفصل های تحقیقاتی این مرکز به قرار زیر است:
فلسفه و منطق چگونگی
فلسفه شناخت و روش شناسی تحقیق
فلسفه و نظریه تکامل اجتماعی
فلسفه اصول و فقه حکومتی
تئوری علم دینی و معادلات اسلامی
فلسفه مدیریت و برنامه ریزی اسلامی
نظریه بانک توسعه اسلامی اطلاعات و شبکه تحقیق
اردیبهشت ۳۱, ۱۴۰۴ ۰:۱۰ ق٫ظ
